Trên hành trình gần 40 năm đổi mới, vị thế của một Việt Nam hùng cường đã được đắp bồi từ những thay đổi căn bản, mang tính cách mạng trong nhận thức và tư duy kinh tế. Đây là sự đột phá mạnh mẽ tạo niềm tin và động lực để đất nước tự tin vững bước hiện thực hóa khát khao sánh vai cùng các cường quốc năm châu, PGS, TS Trần Đình Thiên – nguyên Viện trưởng Kinh tế Việt Nam, thành viên Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng Chính phủ, khẳng định.
Điều may mắn đến từ trạng thái
“cùng tắc biến”
Phóng viên: Thưa ông, năm 1986 được coi là điểm khởi phát của công cuộc đổi mới, cuộc cách mạng đã làm thay đổi cơ bản diện mạo kinh tế của Việt Nam. Trong tâm tưởng của ông, người thuộc thế hệ đi xuyên suốt hành trình dài 40 năm qua, bối cảnh của Việt Nam ở thời điểm đó như thế nào?
PGS, TS Trần Đình Thiên: Sau khi thống nhất đất nước, năm 1975, chúng ta có 10 năm vật lộn với một nền kinh tế có trình độ rất thấp, bị tàn phá đến kiệt quệ bởi chiến tranh, đói kém và thiếu hụt nghiêm trọng về nhiều mặt. Đây thật sự là 10 năm gian khổ nhất của cả đất nước khi mất đi sự viện trợ, thiếu vắng nguồn cung từ bên ngoài, đồng thời bị cấm vận gắt gao từ nhiều quốc gia, tổ chức, định chế tài chính quốc tế. Và đây cũng là 10 năm ghi dấu những va chạm về tư duy phát triển của cuộc đấu tranh gay gắt về cơ chế, giữa cơ chế tập trung, quan liêu bao cấp và kinh tế thị trường.
Ở đây cần phân định rõ, thực tế cơ chế thị trường đã có sẵn ở miền nam Việt Nam trước khi đất nước thống nhất, còn cơ chế kinh tế tập trung quan liêu bao cấp từ miền bắc, theo đoàn quân giải phóng hiện diện tại miền nam. Đây là cuộc đấu tranh giữa hai cơ chế kinh tế có sự xung đột rõ nét phát sinh từ cách đặt vấn đề của chúng ta khi bảo lưu quan niệm coi cơ chế thị trường là hàng ngày hàng giờ đẻ ra chủ nghĩa tư bản, cho nên cần loại bỏ một cách triệt để từ tư duy đến hành động.
Một nền kinh tế đã rất khó khăn lại chịu sự xung đột, giày vò giữa các lực lượng kinh tế ngay từ trong tiềm thức và tư duy. Kết cục là tình trạng khủng hoảng, là sự suy thoái toàn diện.
Và có lẽ cũng vì ở thế đường cùng, trong trạng thái “cùng tắc biến” ấy đã làm chúng ta thay đổi tư duy. Trước đó, đã có các cuộc thử nghiệm, các cuộc “vượt rào” thay đổi tư duy diễn ra ở nhiều địa phương, gắn với tên tuổi của nhiều người lãnh đạo tâm huyết.
Phóng viên: Nghĩa là công cuộc đổi mới đã tạo ra những sự thay đổi đột biến và đưa đất nước bước sang một trang mới, thưa ông?
PGS, TS Trần Đình Thiên: Quả đúng vậy! Điều may mắn cho không chỉ nền kinh tế Việt Nam mà còn là sự may mắn cho cả dân tộc Việt Nam khi tại Đại hội Đảng VI (năm 1986), Trung ương thống nhất và quyết định ban hành một quyết sách mang tính đột phá với kỳ vọng tạo sự đột biến thật sự về tư duy kinh tế. Điểm đặc biệt rất riêng của quyết sách này là thừa nhận một nền kinh tế nhiều thành phần. Mà bản chất chính là cho phép và thừa nhận sự hiện diện của khu vực kinh tế tư nhân, tạo ra một “nhịp đảo phách” mang tính lịch sử.
Từ vị thế đối lập, cần phải triệt tiêu, khu vực kinh tế tư nhân đã được coi là lực lượng đóng góp vào quá trình đưa đất nước bước qua nghèo đói, kiệt quệ.
Từ một nền kinh tế “đóng cửa”, khép kín, gần như tự sản tự tiêu, ngoại trừ một vài cuộc trao đổi dưới hình thức thô sơ, nguyên thủy là “hàng đổi hàng” với số ít các quốc gia anh em như Cuba hay Triều Tiên, chúng ta buộc phải chập chững những bước đầu tiên đến với kinh tế thị trường và sau này là kinh tế thị trường đầy đủ, rộng mở, hội nhập.
Đây chính là sự thay đổi, sự lột xác căn bản về tư duy khi chúng ta thoát khỏi chính bản thân mình. Sự lột xác về tinh thần, về linh hồn dẫn tới những thay đổi thật sự trong đời sống kinh tế, tạo ra được những động lực, động thái rất mới. Và những kết quả đặc biệt tích cực, đặc biệt ấn tượng đã xuất hiện, tôi cho là sẽ không quá khi gọi đây là kết quả thần kỳ bởi nhiều quốc gia trên thế giới thực tâm khen ngợi và chính bản thân chúng ta cũng cảm thấy đáng tự hào. Thí dụ như từ mức lạm phát cao tới 600-700% đã sụt xuống đáng kể chỉ sau một năm triển khai đường lối đổi mới.
Và trong bước chuyển đó, chính sách “mở cửa” đã giúp kinh tế Việt Nam vươn mình đứng dậy, xác lập tư thế mới. Kinh tế Việt Nam thoát nhanh khỏi khủng khoảng, và từ một nước nghèo đói, chúng ta đã trở thành một nước xuất khẩu gạo, từ một quốc gia bị cấm vận đã bước ra thế giới với vị thế và tinh thần mở cửa hội nhập.
Tự tin đồng hành cùng thế giới
Phóng viên: Từ góc nhìn của một chuyên gia kinh tế, theo ông, điều gì đã tạo ra sự đổi thay kỳ diệu này?
PGS, TS Trần Đình Thiên: Công cuộc đổi mới là vạch xuất phát để kinh tế Việt Nam bước vào một quỹ đạo mới, với một phương thức sản xuất mới, hoàn toàn khác so trước đó.
Mọi thành tựu, kết quả kinh tế sau này của Việt Nam là sự minh chứng, là lời giải thích căn bản cho quyết sách thay đổi cơ bản phương thức sản xuất và tư duy quản lý ở Việt Nam. Quá trình thay đổi này không phải diễn ra một cách tức thời, triệt để, mà tuần tự từng bước, từng bước vững chắc. Để đến bây giờ, khi chúng ta tự tin nói rằng nền kinh tế Việt Nam có lực lượng, có động lực quyết định nhất cho tăng trưởng chính là khu vực kinh tế tư nhân thì chính là sự thể hiện, sự khẳng định của việc thay đổi phương thức sản xuất nêu trên.
Trên tinh thần đó, chúng ta tiếp tục giải quyết các vấn đề phát triển mà gần 40 năm qua chưa giải quyết xong. Trong đó, vấn đề nổi bật là tụt hậu trong quá trình phát triển, là nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình vì xuất phát điểm thấp, vì những sự ngập ngừng, e ngại trong tiến trình cải cách, trong công cuộc đổi mới. Nguyên nhân là bởi thực tế năng lực đổi mới sáng tạo của Việt Nam chưa đủ cao. Nhưng bây giờ mọi sự đã khác, Việt Nam đang đứng trước thời cơ mới, với triển vọng giải quyết căn bản những bất cập, tồn tại nêu trên.
Quá trình cải cách, đổi mới về tư duy kinh tế ở Việt Nam chính là việc thừa nhận nền kinh tế nhiều thành phần và công nhận vai trò của kinh tế tư nhân. Nhưng thế là chưa đủ, mà phải đến bây giờ khi chúng ta nhất quán coi “kinh tế tư nhân là một động lực tăng trưởng quan trọng nhất” mới xác định đầy đủ sự thay đổi tư duy kinh tế tại Việt Nam. Quá trình đó mất 40 năm!
(PGS, TS Trần Đình Thiên)
Phóng viên: Ông có thể khái quát hóa về quá trình đổi mới căn bản về tư duy kinh tế, và đâu là yếu tố căn cốt quyết định thành công của công cuộc đổi mới?
PGS, TS Trần Đình Thiên: Bàn về công cuộc đổi mới, có thể nói ngắn gọn: “cải cách bên trong, mở cửa hội nhập với bên ngoài, đồng hành cùng thế giới để giải quyết dứt điểm các vấn đề của riêng mình”.
Thực tế, những quyết sách quan trọng về kinh tế đã đưa Việt Nam từ một nền kinh tế “đóng”, bao cấp “xin-cho”, tự cấp tự túc sang trạng thái hội nhập rộng mở. Thể hiện rõ nhất là Luật Đầu tư nước ngoài năm 1987, các hiệp định thương mại tự do song phương, đa phương…
Chúng ta đã có cách tiếp cận mới, đặc biệt theo thời gian, sự lựa chọn đối tác của Việt Nam ngày càng định hình rõ. Đến nay, các cường quốc kinh tế trên thế giới đều là các Đối tác chiến lược toàn diện, Đối tác chiến lược của Việt Nam – một cách lựa chọn tinh tế trên tinh thần mở cửa, hội nhập. Các tập đoàn công nghệ lớn trên thế giới cũng là đối tượng tiếp cận, mời gọi đầu tư vào Việt Nam…
Điều đáng nói, thực tế Việt Nam đã tiến từng bước khá chậm mới đến được cách đặt vấn đề và cách tiếp cận này. Chúng ta chọn kinh tế thị trường, chọn khu vực kinh tế tư nhân, nhưng để kinh tế tư nhân thành lực lượng nền tảng, thành động lực giống như các thành phần kinh tế khác, giống như các quốc gia khác trên thế giới, cũng phải mất 40 năm.
Và bây giờ, thời điểm chúng ta thoát ly triệt để khỏi tính giáo điều, thoát khỏi sự e dè cố hữu, đang có thêm một bước đột phá rất mạnh về tư duy nữa. Đơn cử, chỉ với quan niệm “mở cửa”, đã có sự khác biệt rất lớn sau 40 năm. Ngày xưa là sự mở cửa không lựa chọn theo hướng “ai vào cũng quý, ai vào cũng đón chào, làm bạn với tất cả mọi người, mọi quốc gia” với những điều kiện khá dễ dàng.
Nhưng bây giờ, khi vị thế Việt Nam đã khác, chúng ta có quyền lựa chọn đối tác xứng tầm, có quyền mời gọi những nhà đầu tư quốc tế lớn. Điều quan trọng là giờ đây Việt Nam biết phải làm như thế nào để có được đối tác tốt, để những con đại bàng “sải rộng cánh bay” tìm đến làm tổ. Tất nhiên, khi vị thế càng cao với nhiều mục tiêu lớn lao, càng không dễ dàng có được tất cả.
Rõ ràng khi chúng ta có thể tự tin khẳng định “kinh tế tư nhân là động lực tăng trưởng quyết định của nền kinh tế”, nghĩa là chúng ta tự tin và coi nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường bình thường. Điều đó là lời khẳng định, chúng ta đã cùng cả thế giới đi chung một quỹ đạo, không có sự khác biệt.
(PGS, TS Trần Đình Thiên)
Thời điểm đặc biệt và một tư duy
hoàn toàn mới
Phóng viên: 2025 là năm diễn ra nhiều lễ kỷ niệm trọng đại của cả dân tộc, cũng là thời điểm được cho là khởi đầu cho một công cuộc đổi mới tiếp theo về tư duy quản trị đất nước và về đường hướng phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. Ông có thể chia sẻ với bạn đọc Báo Nhân Dân suy nghĩ của mình về thời điểm lịch sử này?
PGS, TS Trần Đình Thiên: Với hàng loạt các quyết sách cụ thể, Việt Nam đã định hình chiến lược xử lý căn cốt các vấn đề tồn tại thực của cơ chế cho từng đối tượng riêng biệt phát triển, phát huy thế mạnh của mình. Cụ thể, bốn nghị quyết quan trọng được cấp có thẩm quyền ban hành trong hai năm 2024 và 2025 đã hợp thành “bộ tứ trụ cột” chiến lược của hệ tư duy mới và khát vọng kiến tạo mô hình phát triển mới.
Nếu coi năm 1986 là khai cuộc cho công cuộc đổi mới lần một đầy ấn tượng, thì bây giờ là thời điểm hội tụ đầy đủ điều kiện, cơ sở để đưa đất nước chuyển sang trạng thái phát triển mới – kỷ nguyên vươn mình.
Tôi tin rằng, một giai đoạn mới có tính thời cơ lịch sử đang mở ra cho công cuộc đổi mới lần hai ở Việt Nam. Việt Nam lại đang có nhu cầu cho một sự lột xác, hóa thân mới. Cộng hưởng cả hai tuyến cơ hội và nhu cầu này, sẽ nhận ra thực chất của khái niệm “kỷ nguyên mới” mà Tổng Bí thư Tô Lâm từng đề cập trong bài viết ngày 2/9/2024.
Đây là một tư duy mới hoàn toàn trong định hướng phát triển của một thời điểm đặc biệt, mang nhiều đặc tính khác thường – thời điểm gắn với mục tiêu tăng trưởng hai chữ số trong trường kỳ của Việt Nam. Một bước chuyển mạnh mẽ từ tư duy khởi sự đổi mới để chuyển từ đi theo và bắt kịp các quốc gia tiến bộ đi trước, sang tư duy đồng hành “vươn mình để sánh vai”. Điều này khẳng định triển vọng tiến cùng thế giới, theo xu thế thời đại của Việt Nam.
Với tầm nhìn đó, cách tiếp cận hành động của Việt Nam trong giai đoạn mới chắc chắn sẽ không dừng lại ở nỗ lực “chỉnh sửa”, “bổ sung” hay “điều chỉnh” lại hệ thống thể chế, cơ chế hiện hành. Mà nó đòi hỏi và thúc đẩy những thay đổi căn bản trong tư duy và hành động một cách thực chất hơn.
Lịch sử kinh tế Việt Nam đã chứng minh, trong những thời điểm khó khăn gian khổ hoặc “điểm xoay lịch sử”, dân tộc Việt Nam luôn biết trỗi dậy một cách mạnh mẽ. Tâm thế ấy, vị thế ấy của đất nước được đắp bồi từ chính những cuộc cách mạng về tư duy kinh tế!
Phóng viên: Trân trọng cảm ơn ông!
Nguồn dẫn: Nguyễn Hùng/ Báo Nhân Dân Online
Link bài gốc: https://nhandan.vn/special/dot-pha-manh-me-ve-tu-duy-kinh-te-gop-phan-nang-cao-vi-the-quoc-gia/index.html#source=zone/zone-timeline-704711
